انحراف بشر از جایی شروع می شود که همه چیز را از جنس مادی ببیند و چون هستی را در ماده می بیند، می گوید مبدأ هستی از همین جنس است

به گزارش alamolhoda.com ،آیت الله سید احمد علم الهدی در جلسه هفتگی تفسیر قرآن کریم که در محل مهدیه مشهد برگزار شد، به بیان نکاتی در خصوص شأن نزول این سوره مبارکه پرداخت و با طرح این سؤال که «چرا خداوند به پیامبر(ص) می گوید قُل هُوَ اللهُ أحَد»، گفت: در سوره کافرون علت به کار بردن کلمه «قُل» این بود که خطاب خداوند به پیامبر نیست، بلکه به کفار است و خداوند می خواهد به وسیله پیامبر(ص) به کفار پیام دهد اما در این جا چنین خصوصیتی وجود ندارد و ذات مقدس پروردگار در مقام تبیین یک واقعیت اصیل خلقت است که مسأله اثبات صانع و بیان وجود مقدس خود حق تعالی است.

وی در پاسخ به سؤال مذکور، با بیان این که «خداوند می توانست واقعیت خلقت را مانند سایر واقعیت هایی که در قرآن از قول خودش نقل کرده است، بیان فرماید، اما چنین نکرد»، وجود کلمه قل در ابتدای این سوره مبارکه را مرتبط با شأن نزول این سوره مبارکه دانست.

بررسی روایات منقول درباره شأن نزول سوره توحید

امام جمعه مشهد مقدس در تشریح پاسخ خود، به اولین قول درباره شأن نزول سوره مبارکه توحید اشاره کرد و گفت: جابر بن عبدالله نقل کرده است که وقتی پیامبر(ص) مردم را به اسلام دعوت کرد، برخورد با ایشان دو نوع بود، یکی برخورد فرهنگی فکری و دیگری برخورد فیزیکی؛ عده ای به پیامبر(ص) دشنام داده و به ایشان سنگ می زدند، عده دیگری هم برخورد را فرهنگی انجام داده و با پیامبر بحث می کردند که این برخورد گاهی استدلالی و فکری بود و گاهی هم برخوردهای طنز آمیز.

آیت الله علم الهدی افزود: در نمونه ای از نوع دوم برخورد، دو نفر از اعراب جاهلی به نام های «عامر بن طفیل» و «عربد بن ربیعه» به خدمت پیامبر(ص) آمدند؛ عامر به پیامبر(ص) گفت «إلی ما تَدعونا یا مُحَمَّد؟»، پیامبر(ص) فرمودند «شما را به خدا دعوت می کنم»، عامر گفت «خدایت چیست؟ خدایی چوبی است یا الهی یا طلایی و نقره ای؟ جنسش از چیست؟»؛ این نوع سؤال مرتبط با ذهنیت خاص کفار و مشرکین قریش بود که بت پرست بودند و خیال می کردند پیامبر(ص) می خواهد آن هارا به بتی از نوع بت هایی که می پرستیدند دعوت کند.

وی با بیان این که عبارت «قُل هُوَ اللهُ أحَد» طبق روایت مذکور در پاسخ به سؤال عامر بن طفیل بوده است، افزود: گاهی سوال از جانب نادان و جاهل است و حتی ممکن است سوال مسخره ای باشد که در این صورت با سؤال کننده مدارا می کنند؛ اما آن ها این گونه نبودند چرا که سابقه یکتاپرستی موحدان را داشتند و می دانستند پیامبر(ص) با بت مبارزه می کند اما در مقام توهین به پیامبر(ص) و تنزیل اعتقاد او این سخن را گفتند.

امام جمعه مشهد مقدس در ادامه ضمن بیان روایتی از امام صادق(ع) درباره شأن نزول سوره مبارکه توحید، آن را پاسخ خداوند به یهودیانی عنوان کرد که در مقام امتحان پیامبر(ص) برآمده بودند و می خواستند حقانیت ایشان را بر اساس متن تورات به دست آورند.

تبیین نکات تفسیری با محوریت مرجع ضمیر «هو»

آیت الله علم الهدی در بخش دیگری از سخنان خود به بیان نکات تفسیری این سوره مبارکه پرداخت و اظهار کرد: عمده بحث ما در سوره توحید روی کلمه «هُوَ» است که در واقع محور بحث تفسیری سوره است؛ علیرغم این که مفسران اصلا روی کلمه «هُوَ» تکیه نکرده اند و با ارائه نظریه ای از آن رد شده اند.

وی خاطرنشان کرد: معمولا در کلام عربی وقتی یک ضمیر می آید، افراد به دنبال مرجع آن هستند تا ببینند این «هُوَ» اشاره به چه کسی است؟ چون در کلام چیزی وجود ندارد که مرجع ضمیر باشد و قبل از این کلمه، «قُل» آمده است و مفسران مرجع ضمیر را پیدا نکردند و سه نظریه در بین مفسران داریم.

نماینده مردم در خبرگان رهبری افزود: یکی از تفاسیر این است که «هُوَ» به معنای خود «الله» است که این نظریه تقریبا مورد توجه مفسران نبوده و نظریه شاذی است که فخر رازی آن را مطرح کرده است؛ نظریه دیگری که مفسران شیعه مثل علامه طباطبایی به آن معتقدند، این است که «هُوَ» مرجع ندارد و به معنای شأن و قصه است یعنی مطلب و قضیه این است که «أللهُ أحَدٌ»؛ خود فخر رازی هم این نظریه را تأیید می کند و مرحوم مجلسی نیز آن را در مجمع البیان مطرح کرده است؛ نظریه سوم هم مرجع «هُوَ» را پاسخ به سؤال یهودیان و عامر می داند.

آیت الله علم الهدی سپس به بیان نظریه خود درباره این مسأله پرداخت و گفت: معنای «هُوَ» و مرجع آن عبارتست از واقعیتی که در فطرت و ذهن همه انسان ها وجود دارد؛ مرجع آن گمشده ای است که در فکر شما است یعنی «أللهُ أحَدٌ».

وی با اشاره به کنجکاوی فطری انسان ها برای یافتن مبدأ هستی خاطرنشان کرد: اولین چیزی که بشر می فهمد احساس «هستی» است که وجود خود را درک می کند و از همان اول می فهمد که هستی اش از خودش نیست و همه انسان ها اعم از مسلمان و کافر این حس را دارند.

پاسخ به نظریات مادی گرایانی درباره «مبدأ هستی»

امام جمعه مشهد مقدس نگاه مادی گرایانه در جستجوی مبدأ هستی را نگاهی غلط دانست و افزود: انحراف بشر از جایی شروع می شود که همه چیز را از جنس مادی ببیند و چون هستی را در ماده می بیند، می گوید مبدأ هستی از همین جنس است و آن ماده اولیه هر چه هست، مبدأ هستی است، از همین رو قائل به «اصالت ماده» شدند در حالی که اگر این ماده ازلی است چگونه و با چه منطقی این موجودات از آن به وجود آمده اند؟ ماده ای که خودش اراده و تصمیم ندارد.

آیت الله علم الهدی در رد این نظریه که «موجودات از حرکت درونی و خودجوش در ماده اولیه به وجود آمده اند و نظم بین آن ها نیز ناشی از نظام طبیعتی است که پس از پایان یافتن ایجاد جریان های نامنظم به وجود آمده است»، اظهار کرد: ماده مرکب است و شما هیچ ماده غیر مرکبی پیدا نمی کنید در نتیجه نمی تواند ازلی باشد چرا که هر مرکَّبی یک مرکِّب می خواهد.